پاسخ یک پارادوکس فکری در مورد بیماری کرونا

نوشتۀ فضل الرحمن فقیهی؛ استاد دانشگاه هرات
تاریخ انتشار: 04.05.2020
اشاره
در برخی صفحات اجتماعی در بارۀ بیماری کرونا و امراض ساری عمومی، پرسش پارادوکس گونه یی مطرح میشود. بدین گونه که چه گونه این امراض، از جانب برخی عالمان دین، برای مؤمنان، رحمت الهی دانسته میشود و برای کافران، عذاب الهی قلمداد میشود.
برخی کاربران صفحات، این ادعا را به زعم خود، نادرست و ناممکن میشمارند و بدین سبب بر علمای دین، توهین و تحقیر روا میدارند و آنان را به القاب ناسزایی یاد میکنند. این در حالی است که از جانبی، توهین و تحقیر هرکس از جمله عالمان دین، حرام است و از جانبی، اندیشۀ رحمت الهی دانستن بیماریها برای اهل ایمان و عذاب دانستن آن برای کافران و فاسقان، مورد تأیید شریعت اسلامی است.
این نوشتۀ کوتاه، به بحث در مورد این پارادوکس میپردازد.
حقيقت سخن
حقیقت این است که بیماریهای فراگیری چون وبا، طاعون، کرونا و امثال آن میتوانند برای کافران و حتی فاسقان مسلمان، عذاب الهی باشد، اما برای مؤمنان صالح، رحمت پروردگار باشد.
شاید برخی از عالمان دین، نسبت عدم توانایی و ضعف بیان یا به دلیل احساسات، نتوانسته باشند مطلب را به درستی ادا کنند؛ اما حقیقت همین چیز است و نصوص شرعی بدان دلالت صریح دارد؛ همچنان که عقل سلیم، آن را میپذیرد و در زندگی جامعۀ بشری در طول تاریخ، قابل مطالعه است.
کرونا عذابی برای کافران
احادیث صحیح پیامبر اسلام صلی الله علیه وسلم به این پرسش به گونۀ صریح پاسخ ارائه کرده اند. وباء که از امراض ساری است، در نصوص شرعی به حیث عذاب الهی بر امتهای پیشین(بنی اسرائیل) معرفی شده است. در حدیثی به روایت امام احمد بن حنبل، از اسامه بن زید از پیامبر صلی الله علیه وسلم آمده است که در بارۀ بیماری ساری وباء برای یاران شان توضیح داده فرمودند:
«إِنَّ هَذَا الْوَبَاءَ رِجْزٌ أَهْلَكَ اللهُ بِهِ الْأُمَمَ قَبْلَكُمْ، وَقَدْ بَقِی مِنْهُ فِی الْأَرْضِ شَیءٌ یجِیءُ أَحْیانًا، وَیذْهَبُ أَحْیانًا، فَإِذَا وَقَعَ بِأَرْضٍ، فَلَا تَخْرُجُوا مِنْهَا، وَإِذَا سَمِعْتُمْ بِهِ فِی أَرْضٍ، فَلَا تَأْتُوهَا»(مسند احمد: حدیث 21806).
(بدون شک این وباء، عذابی است که الله، به وسیلۀ آن امتهای پیش از شما را هلاک ساخت و از آن در زمین چیزی باقی مانده است که گاهی میآید و گاهی میرود. پس هرگاه به سرزمینی پدید آمد، از آنجا بیرون نشوید و هرگاه خبر آن را به سرزمینی شنیدید، بدانجا نروید).
کرونا رحمتی برای مؤمنان صالح
در حدیثی دیگر به روایت امام بخاری، بیماری طاعون از جانبی عذاب الهی و از جانبی رحمتی برای مؤمنان معرفی شده است. در آنجا آمده است که عائشه رضی الله عنها در بارۀ طاعون و کیفیت آن که یکی از امراض ساری و فراگیر است، از پیامبر صلی الله علیه وسلم سوال کرد. ایشان به پاسخ وی فرمودند:
«أَنَّهُ كَانَ عَذَابًا یبْعَثُهُ اللَّهُ عَلَى مَنْ یشَاءُ، فَجَعَلَهُ اللَّهُ رَحْمَةً لِلْمُؤْمِنِینَ، فَلَیسَ مِنْ عَبْدٍ یقَعُ الطَّاعُونُ، فَیمْكُثُ فِی بَلَدِهِ صَابِرًا، یعْلَمُ أَنَّهُ لَنْ یصِیبَهُ إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ، إِلَّا كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ الشَّهِیدِ»(بخاری، حدیث: 5734).
(بیگمان طاعون عذابی است که الله متعال آن را بر هرکه بخواهد میفرستد؛ اما الله آن را رحمتی برای مؤمنان گردانیده است. بنابراین هیچ بنده یی نیست که به طاعون گرفتار شود، سپس در شهر خویش بماند و صبر کند، باور داشته باشد که جز آنچه الله بر او مقدَّر کرده هرگز به او چیزی نمیرسد، مگر اینکه برایش مثل پاداش شهید میباشد).
این احادیث نبوی بیانگر آن هستند که امراض ساری مثل طاعون، وباء و کرونا و هر بیماری خطرناک و عمومی، ممکن است از جانبی برای برخی از مردم، عذاب الهی و برای برخی دیگر رحمت پروردگار باشند. این امر ناممکن نیست و عقلًا نیز قابل قبول و دارای منطق عقلانی است.
مثالهای زندۀ دیگر
بلی سنت الهی طوری است که ممکن است، برخی کارهای الله متعال در جهان و کائنات، برای برخی عذاب و برای برخی دیگر رحمت الهی باشد و تلقی شود. این امر را در موارد متعددی از مثالهای عادی و قابل مشاهده برای همگان میتوان توضیح داد.
نمونه های وافری در زندگی قابل ارائه میباشند؛ به گونۀ مثال، باران زیاد در سرزمینی میبارد. این باران، باعث فراخسالی و فراوانی رزق و روزی برای همگان میشود که این نعمت الهی برای آنان است. عین همین باران که باعث فراوانی
و رحمت الهی برای مردم شده است، سیل زیادی را سرازیر کرده و خانۀ چند نفر از مردم را ویران و نابود کرده است که شاید عذابی بر آنان باشد. حال این باران از جانبی، نسبت به شماری نعمت الهی، و نسبت به تعداد دیگر، شاید عذابی بوده است.
شخصی را الله متعال به سبب اینکه بر دیگران انواع ظلم و ستم را روا داشته و مال و ثروتی از راه نامشروع، مهیا کرده است، مورد عذاب خویش قرار میدهد. لذا تجارتش را کساد میسازد؛ طوری که مواد خوراکیی را که خریداری کرده در بازار بیرونق و ارزان میشود تا خساره کند. این کار شاید در حقیقت، عذاب الهی است که این شخص بدان گرفتار شده است؛ اما از جانبی این عذاب، در حق فقرا و مساکین، رحمت الهی است که از آن مواد خوراکی ارزان شده، به نرخ ارزان با رفاه و آسایش خریداری مینمایند.
مثالهایی در قرآن کریم
چنین برداشت پارادوکس گونه از یک چیز در اندیشه های اسلامی صریحا در قرآن کریم، صورت گرفته است. نزول آیات قرآن کریم، برای برخی، باعث هدایت میباشد؛ در حالی که همین آیات برای دیگران، وسیلۀ گمراهی شان شده است. قرآن کریم خودش بدین امر اشاره میکند:
«إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِي بِهِ كَثِيرًا وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ»(البقره: 26).
(الله را از اينكه به پشهاى يا فروتر [يا فراتر] از آن مثل زند شرم نيايد؛ پس كسانى كه ايمان آوردهاند مىدانند كه آن [مَثَل] از جانب پروردگارشان بجاست ولى كسانى كه به كفر گراييدهاند، مىگويند: خدا از اين مثل چه قصد داشته است؟ بسيارى را با آن گمراه و بسيارى را با آن راهنمايى مىكند و جز نافرمانان را با آن گمراه نمىكند).
باز در جای دیگر، آیات قرآن کریم، از جانبی برای برخی هدایت و شفا و برای برخی دیگر، گرانباری گوش و نابینایی شان میگردد. در قرآن کریم آمده است:
«قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاءٌ وَالَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ فِي آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى أُولَئِكَ يُنَادَوْنَ مِنْ مَكَانٍ بَعِيدٍ» (فصلت: 44).
(بگواين [كتاب] براى كسانى كه ايمان آورده اند رهنمود و شفایى است و كسانى كه ايمان نمیىآورند در گوشهايشان سنگينى است و قرآن برايشان معماگونه است).
نتیجۀ سخن
نتیجه این بحث آن است که در اندیشۀ اسلامی، باور به اینکه بیماریهای فراگیر چون وباء و طاعون و کرونا، عذاب الهی برای کافران و فاسقان است، مدلول نصوص شرعی و واقعیت حیات انسانی است؛ همچنان که این بیماریها عینًا برای مؤمنان صالح، رحمت الهی تلقی میشود.
این تفکر پارادوکسگونه، حقیقت انکار ناپذیری است که باید بدان باور داشت. تنها عقلهای سطحی نگر و کم مایه آن را نادرست میدانند و افرادی که مطالعۀ کاملی به مبانی دینی ندارند، از آن انکار مینمایند.
مگر میتوان از این انکار کرد که هرکس از مؤمنان صالح به وباء و طاعون یا کرونا گرفتار شود و صبر کند و از الله راضی باشد، چون وفات یابد درجۀ شهادت را حاصل کرده و از اهل بهشت است؟
یا آیا میتوان از این انکار کرد که هرگاه کسانی از کافران بدین امراض گرفتار شوند و بمیرند، از اهل دوزخ اند؟ هرگز نه؛ چرا که این مدلول صریح حدیث نبوی است. لذا این بیماری برای مؤمنان رحمت الهی و برای کافران، عذاب الهی تلقی میشود و این یک حقیقت غیرقابل انکار است.
مراجع بحث
– قرآن کریم.
– ابن حنبل، أبو عبد الله احمد بن محمد بن حنبل شیبانی. (1421 هـ – 2001 م). مسند الإمام أحمد بن حنبل. تحقیق: شعیب الأرنؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة.
– بخاری الجعفی، أبو عبدالله محمد بن إسماعیل. (1422). الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله صلى الله علیه وسلم وسننه وأیامه = صحیح البخاری. تحقیق: محمد زهیر بن ناصر الناصر. چاپ اول، بیروت: دار طوق النجاة.