مقدمۀ بر تفسیر تدبر القرآن

نویسنده : مولانا امین احسن اصلاحی

ترجمه : از عبدالبصیر صهیب صدیقی

بخش سوم

تاریخ انتشار : 16.05.2019

من حیث المجموع نظام قرآنکریم:

آنچه قبل ذکر گردید ، متعلق به نظم درونی هر سورۀ مبارکه است ، یعنی هر سورۀ مبارکه وحدت مستقل است که حامل عنوان مختص بخود است به همینگونه دارای موضوع مختص بخود یا عمود است که تمام اجزای سورۀ مبارکه استوار به همان عمود سورۀ مبارکه اند و در ارتباط ناگسستنی با عمود سورۀ مبارکه قرار دارند. حال در این راستا گامی به پیش می نهیم و می‌خواهم بگویم که در کل قرآنکریم نظم بخصوصی دارد که از یک نگاه این نظم ظاهر و آشکارا قابل فهم است و اما از دید دیگر این نظم در قرآنکریم مخفی است و با غور و تدبر قابل فهم است.حال به هردو گونه این نظم یعنی هم نظم آشکار و هم نظم مخفی در قرآنکریم می‌پردازیم تا آن‌ها را روشن سازیم:

1 ـ کل نظم آشکار در قرآنکریم :

اگر به سوره‌های مبارکۀ قرآنکریم به گونۀ که در مصحف شریف ترتیب شده‌اند ، نظر انداخته شوند ، چیزی که صاف و روشن به نظر می‌آید آن این است که هفت گروپ یا دسته از قرار گرفتن سوره‌های مبارک مکی و مدنی با هم دیگر در ترتیب مصحف شریف وجود دارند.

هر گروپ یا دسته از یک و یا زیاده از یک سورۀ مبارکۀ مکی آغاز می‌شود و اختتام آن و یا پایان آن با یک و یا زیاده از یک از سوره‌های مبارکۀ مدنی است یعنی اینکه شروع هر سورۀ مبارکه با سورۀ و یا سوره‌های مبارکۀ مکی است و پایان آن با سورۀ مبارکۀ مدنی و یا سوره‌های مبارکۀ مدنی است.

1 ـ گروپ اول : با سورۀ مبارکۀ الفاتحه آغاز می‌شود و با سورۀ مبارکۀ المائده به پایان می‌رسد و ختم می‌شود .

در این گروپ سورۀ مبارکۀ الفاتحه مکی است و چهار سورۀ مبارکۀ دیگر مدنی اند.

2 ـ گروپ دوم : با دو سورۀ مبارکۀ الانعام و الاعراف که مکی اند آغاز می‌شود و با دو سورۀ مبارکۀ الانفال و التوبه که مدنی اند ، به پایان و اختتام می رسد.

3 ـ گروپ سوم : در گروپ سوم اول 14 سورۀ مبارکه از سورۀ مبارکۀ یونس تا سورۀ مارکۀ مومنون مکی اند در آخر سرۀ مبارکۀ النور قرار داده شده است که مدنی است.

4 ـ گروپ چهارم : از سورۀ مبارکۀ الفرقان آغاز می‌شود و به سورۀ مبارکۀ الاحزاب ختم می‌شود ، در این گروپ 8 سورۀ مبارکۀ کلی جا داده شده است و در آخر یک سورۀ مدنی یعنی الاحزاب آورده شده است.

5 ـ گروپ پنجم : از سورۀ مبارکۀ سبا آغاز می‌شود و به سورۀ مبارکۀ الحجرات پایان می‌یابد که در این گوپ 13 سورۀ مبارکه مکی اند و سه سورۀ مبارکه در اخیر مدنی اند .

6 ـ گروپ ششم : با سورۀ مبارکۀ ق آغاز می‌شود و با تحریم به اختتام و پایان می‌رسد . در این گروپ 7 سورۀ مبارکۀ اولی و یا نخست آن و ده 10 سورۀ مبارکۀ بعدی مدنی اند .

در این گروپ برخی بر این نظر اند که سورۀ مبارکۀ الرحمن مدنی است ، اما ما خلاف آنرا در تفسیر این سورۀ مبارکه به اثبات رسانده ایم.

7 ـ گروپ هفتم : از سورۀ مبارکۀ ملک آغاز یافته است و به سورۀ مبارکۀ الناس به پایان رسده است ، در نزد ما ترتیب و تنظیم سوره‌های مبارکۀ مکی و مدنی در این گروپ نیز چنان است که در گروپ های دیگر است

در این گروپ در مورد مکی بودن و یا مدنی بودن سورۀ مبارکۀ الدهر و بعضی سوره‌های مبارکه که در آخر جا دارند ، اختلاف نظر وجود دارد که در تفسیر به آن پرداخته ایم.

هرکه بهرۀ از علم دارد می‌داند که قرار گرفتن سوره‌های مبارکۀ قرانکریم به ترتیب مصحفی آن یک امر اتفاقی نیست بلکه توقیفی است .

ترتیب مصحف شریف از سورۀ های مبارکۀ قرآنکریم همان ترتیبی است که قرآنکریم در لوح محفوظ قرار دارد ( یعنی ترتیب مصحف قرآنکریم که در بین امت مسلمه شناخته شده است مطابق به آن قرآنکریم است که در لوح محفوظ قرار دارد. )

این هما ترتیبی است که همانطور که در احادیث مبارک بیان شده است در هر ماه مبارک رمضان جبرائیل (علیه‌السلام) بر محمد صلی الله علیه وسلم تلاوت می‌کردند ( یعنی اینکه ترتیب سورۀ های مبارکۀ قرآنکریم در مصحف شریف بر اساس وحی است و اختصاص آیات متبرکۀ هر سورۀ مبارکۀ هم بر اساس وحی بوده البته وحی خفی )و این ترتیب مصحفی قرآنکریم همان ترتیبی است که صحابه رضوان الله تعالی علیهم در ماه های مبارک رمضان از هم دیگر می شنیدند و ختم می کردند. و این همان ترتیبی است که سیدنا عثمان رضی الله عنه نسخه های از قرآنکریم را در تمام بلاد اسلامی فرستاد.

2 ـ کل نظم مخفی در قرآنکریم:

اگر بار بار و با غور ، تدبر و دقت هفت گروپی را که از آن ذکر به عمل آمد، تلاوت شوند حکمت‌های این ترتیب به خوبی ظاهر و آشکار کی گردند که بر برخی از آن‌ها اشاره می کنیم:

• طوریکه موضوع مختص به خود یا عمود خاص دارد که تمام اجزای سوره به آن موضوع مرتبط اند و به عمود سوره بستگی دارند به همیگونه هر گروپ موضوع مختص بخود و عمود خاص خود را دارد که همۀ سوره‌های گروپ وابسته به آن عمود اند.مطالب هر گروپ اگر چه مشترک اند اما علاوه براین اشتراک نشان اختصاص موضوع و یا عمود یگ گروپ نمایان است. جای بحث مطول و تفصیلی در این مورد در این مقام نست چون در تمهید تفسیری بر هر گروپ در تفسیر بحث شده است اما اینچا این‌قدر می باید که در ذهن سپرد که در یک گروپ رنگ قانون و شریعت غالب است و در گروپی رنگ تاریخ ملت ابراهیمی و اصول و فروع آن برجسته و چشمگیر است، در گروپی هم کشمکش حق و باطل و سنن الهی نمایان و بارز است و در یک گروپ مطالب حول نبوت و رسالت می‌چرخد و از خصایص آن‌ها در رابطه با توحید بحث شده استو به همینگونه در یک گروپ دیگر از بعث ، معاد ، حشر و نشر بحث شه است و در گروپ آخری که شامل سوره‌های منذرات است و بیشتر آن بر سوره‌های مکی مشتمل است و همین سوره‌ها بوند که تحول فکری و حرکت اجتماعی را در سرزمین عرب ایجاد کردند.

• در هر گروپ سوره‌های مبارکۀ مدنی در هماهنگی و هم رنگی کامل با مزاج مجموعی گروپ قرار دارند ، مناسبت ارتباط سوره‌های مدنی با سوره‌های مکی در یک گروپ همان ارتباطی است که ریشه‌های یک درخت با شاخه‌های آن دارد.

• زوجیت بین سوره‌ها نمایان است یعنی سوره‌ها بصورت زوج اند یعنی ایکه هر سوره از خود مثل و مثنی دارد به این معنی خلاء در یکی با دیگر مرتفع شده است ، اختفاء و پوشیدگی امر در دیگر آشکار و مفتوح شده است و در این زوجیت سوره‌های مبارکه بمانند آفتاب و مهتاب اند در سوره‌های بزرگ مثل زوجیت بین سورۀ مبارکۀ البقره و سورۀ مبارکۀ آلعمران و در سوره‌های کوچک مثال واضح زوجیت سوره‌های مبارکۀ معوذتین است. این نظام قرآنکریم بالکل مشابه نظام کائنات است ، در کائنات یا در طبیعت هم اشیاء جوره جوره دیده می‌شوند . این هم شایان ذکر است که رسول الله صلی الله علیه وسلم در نماز ها ترتیب سوره‌ها را مراعات می‌کرد ، سورۀ مبارکه قیامه و سورۀ مبارکۀ الدهر ، سورۀ مبارکۀ صف و سورۀ مبارکۀ جمعه و سورۀ مبارکۀ اعلی و سورۀ مبارکۀ غاشیه را در نماز ها قراءت می کردند.

• تنها سورۀ مبارکۀ الفاتحه یک استثناء است ، دلیل آن این است که این سورۀ مبارکه در حقیقت به منزلۀ دیباچه و یا مقئمۀ قرآنکریم است ، در تفسیر این سورۀ مبارکه واضح ساخته‌ایم که تمام حقایق قرآنکریم را در خود دارد ، این سورۀ مبارکه به منزلۀ دیباچۀ گروپی است که به آن تعلق دارد و هم به منزلۀ دیباچه برای تمام قرآنکریم است ، از نام های متعدد آن یکی هم کافیه است و این اسم مبارک بر این اشاره دارد که این سورۀ مبارکه در مکتفی است و محتاج آن نیست که با سورۀ دیگری جوره شود تا تکملۀ برایش باشد .

• برخی از سوره‌ها به منزلۀ سوره‌های ضمنی اند یعنی به منزلۀ کاپی یا مثنی مستقل سورۀ نیستند بلکه برای وضاحت سورۀ ماسبق برای مفتوح و آشکار ساختن امر پوشیدۀ از جهتی نازل شده‌اند ، در این زمینه به طور مثال می‌توان از سورۀ مبارکۀ الحجرات نام برد که به منزلۀ توضیح آیتی از سورۀ مبارکۀ سابق است که در تفسیر برین موضوع بحث می کنیم.

• در تدبر جداگانه بر هر گروپ این واضح و روشن می‌شود که در هر یک تمام ادوار دعوت اسلامی از ابتداء تا انتها برسته و چشمگیر است روشن و شفاف قابل فهم و درک است و این شفافیت از لحاظ بیان ، متفاوت و مختلف است و هم چنان به اعتبار ایجاز و تفصیل تفاوت‌ها برجسته بنظر می آیند.

• این هم مشهود است که گروپ قانون و شریعت ( سورۀ های مبارکه که احکام حلال و حرام را در خود دارند ) مقدم بر تمام گروپ های دیگر حیٌز و مقام دارد و گروپ منذرات در آخر جا داده شده است و این بر این اشاره دارد که مقصود از انذار مردم را بسوی راه مستقیم فراخواندن است و راه مستقیم و راه صحیح راه شریعت است بنابرین آنچه حثیت غایت و مقصود را دارد باید مقدم باشد و بنابرین نسبت گروپ اول با گروپ آخری نسبت یک عمارت با بنیاد هایش است و این مثال به گونۀ فهم می‌شود که اولتر از همه در تعمیر عمارتی بنیاد هایش اساس گذاشته می‌شود و بعد بر آن بنیاد ها عمارت آباد می‌گردد اما بعد از تکمیل کار ساختمانی عمارت ، آنچه برجسته و چشمگیر است خود عمارت است تا ایکه بنیاد هایش باشند. با در نظر داشت هفت گروپ سوره‌های متبرک قرآنکریم و در نظر گرفتن سوره‌ها به صرت جوره جوره یعنی زوج ، ذهن من ( مولانا اصلاحی ) خود بخود و بی ساخته به طرف آیۀ مبارکۀ 87 از سورۀ مبارکۀ الحجر انتقال می‌یابد : وَلَقَدۡ ءَاتَيۡنَـٰكَ سَبۡعً۬ا مِّنَ ٱلۡمَثَانِى وَٱلۡقُرۡءَانَ ٱلۡعَظِيمَ (٨٧) ، ترجمه : ( 87 ) وبه راستی (ما) به تو سبع المثانی (= سوره ی فاتحه) و قرآن عظیم دادیم .این آیۀ مبارکه از این بحث زیاد تفسیری را به خود اختصاص داده است ، گفتگوی مفصل بر آن در جایش مناسب است.